Hverasvæðið í Laugarási

Samantekt Pétur Skarphéðinsson.

Við lestur greinar Bjarna Harðarsonar í síðasta hefti Árnesings, rits Sögufélags Árnesinga um Laugarásjörðina vöknuðu spurningar um hvar þessir hverir voru. En það má hafa til marks um hve svæðinu er mikið umbylt að ekki er hægt að átta sig á hvar þeir voru án leiðsagnar kunnugs manns. Það varð svo úr að Guðmundur Indriðason dró upp mynd af svæðinu þar sem hann hefur merkt inn á staðsetningu kennileita. Nokkuð hefur verið sagt frá hverunum áður og er það birt hér á eftir en Ijóst er að nokkur eftirsjá er að þessum minjum og sennilega hefði verið hægt að hlífa svo sem einum hvernum frá steinsteypu án þess að hitaveitan biði skaða af og í þess stað hlaða hann upp með grjóti með aðstöðu til þvotta og suðu. Hefði vel farið á að hafa þar tjaldstæði fyrir ferðalanga.

Eins og nafn jarðarinnar ber með sér hafa laugarnar verið notaðar frá landnámi og er fyrsta heimild um þá notkun úr Hungurvöku en þar segir frá því er Ketill Þorsteinsson biskup á Hólum var í heimsókn hjá Magnúsi Einarssyni Skálholtsbiskup árið 1145. Var þá haldin brúðkaupsveisla:
„Sú veisla var svo mjög vönduð að slík eru síst dæmi á Íslandi; þar var mikill mjöður blandinn og öll atföng önnur sem best mátti verða. En föstudagsaftan fara biskupar báðir til laugar í Laugarás eftir náttverð. En þar urðu þau tíðindi að þar andaðist Ketill biskup. Mikill hryggleiki var þar á mörgum mönnum í því heimboði þar til biskup var grafinn og um hann búið. En með fortölum Magnúsar biskups og drykk þeim hinum ágæta er þar var veittur þá urðu menn skjótara afhuga hörmum sínum".

Í Jarðabók Árna frá 1708 segir um Laugarás:
„Eldivið spara hér hverarnir, en þar á mót drepst þar í peningur þess á milli".

Í ferðabók Eggerts og Bjarna frá 1750 segir svo:
„Í kringum Skálholt eru laugar á nokkrum stöðum, en einkum eru tvær þeirra nærri staðnum, önnur fyrir austan hann en hin fyrir vestan. Aðalbaðlaugin var fyrir vestan staðinn, skammt frá Brúará. Hún var hlaðin upp af múrsteini, en var rifin í tíð Jóns biskups Árnasonar, eftir að hún hafði breyst og flutst úr stað við jarðskjálfta. Laug sú er nú er notuð liggur fjórðung mílu frá Skálholti þar sem heitir í Laugarási. Er hún hlaðin úr torfi og grjóti á sléttri klöpp, nokkrum skrefum fyrir neðan sjóðandi hver. Rennur vatnið úr honum í stokk niður í baðþróna, en þegar hún er full, fellur lækurinn fram hjá henni niður í vík úr Hvítá. Botn víkurinnar er sléttur leirbotn. Vatnið er einungis 2-3 fet á dýpt, og verður það volgt af laugarvatninu. Þar baða menn sig á sumrin, þegar gott er veður. Heitur lækur frá öðrum hver fellur einnig þangað niður. Í þeim hver er soðinn matur, einkum ket og mjólk. Þar er einnig bleyttur viður, bæði gyrði og annað sem beygja þarf. Þar er einnig þvætt og þvegið o. s. frv. Sauða- og nautgripabein sem liggja á botninum á hvernum eru sviðin. Vatn þessarra hvera er tært, létt og bragðgott og hefur reynst heilnæmt að baða sig í því. Ekkert hrúður setst kringum hverina og vatnið skapar ekki steingerfinga. Samt er lyktin af gufunni óþægileg."

Í ferðabók Þorvaldar Thoroddsen frá 1889 segir svo um hverasvæðið: „Hverirnir eru þar vestan við ásinn í smásíkjum og grafingum. Sameinast vatnið úr þeim og mýrlendinu í kring og verður að dálitlum ósi. Hveragötin eru full af sjóðandi og bullandi vatni en ekki gjósa þau. Mesta hitann fann ég í holu beint niður undan bænum. Þar voru 97° C, í Draugahver 95°, í Hildarhver 94°, í Potti 94,5°. Kringum hverasíkin vaxa hinar vanalegu hveraplöntur, t.d. mura, græðisúrur, vatnsnafli og oddvarartegund (Þolygonum pericaria). Austan og norðan við ásinn eru líka dálitlir jarðhitar."

Í Suðra 1970 skrifaði Kristján Sæmundsson svo um jarðhita í Laugarási:
„Í Laugarási var jarðhiti nýttur til upphitunar einna fyrst í Árnessýslu. Læknishéraðið hafði keypt jörðina um 1920 og síðan byggt þar læknisbústað (1923) úr viðum konungshússins frá Geysi. Erlendur á Sturlureykjum í Borgarfirði, sem fyrstur leiddi jarðhita heim í hús til upphitunar og eldunar hér á landi, var fenginn til að sjá um hitalögn í húsið. Læknishúsið var byggt uppi á hæðinni ofan við Hverhólmann, þar sem það stendur ennþá, endurbyggt að vísu. Var leidd gufa þangað upp neðan frá hvernum í gegnum blikkofna, sem smíðaðir voru sérstaklega, og einnig var þró heima við húsvegg, þar sem sjóða mátti mat.
Ekki gafst vel að leiða gufuna í gegnum ofnana og var því fjótlega hætt og þá tekin upp hringrásarhitun.
Byrjað var með gróðurhús 1940, og næsta áratuginn bættust þrjú garðyrkjubýli við.
Rauði kross Íslands stofnaði þar barnaheimili 1944 og ný íbúðarhús voru reist. Í Laugarási voru í byrjun allar byggingar hitaðar upp með hringrás út í ýmsa hveri, einnig gróðurhúsin.
Laust fyrir 1960 sameinuðust þrír gróðurhúsabændur um hitaveitu úr Hildarhver, og settu þar upp dælustöð. 1965 var gerð hitaveita fyrir allt hverfið og hveravatni dælt inn á hitunarkerfið í öllum byggingum. Heitavatnsnotkunin nú er um 18 I á sek. Hitaveitan sér 17 íbúðarhúsum og barnaheimili RKÍ, alls um 7000 m³ fyrir hita, og auk þess sláturhúsi, nýbyggðu og 5000m² gróðurhúsum í eigu 6 garðyrkjubænda. 1966 var lögð heitavatnsleiðsla að lðu. Þar er hitað upp íbúðarhús og fimm sumarbústaðir."

Í áðurnefndri grein Bjarna Harðarsonar segir svo um hverasvæðið:
„Lækurinn, sem rennur í ána við Launrétt, kemur úr lóni, sem hverirnir ofan við það mynda. Runólfur Guðmundsson taldi þennan læk hafa heitið Hveralæk en aðrir heimildarmenn höfðu það nafn yfir annan læk á sjálfu hverasvæðinu og í tíð Sigurmundar læknis var þessi lækur kallaður Ósinn. Lónið sem nú heitir svo, var fyrr jafnan nefnt Vöðlar eða Vaðlar. Skýringu á nafnbreytingunni sagði Ingólfur á Iðu mér vera þá, að þegar Ólafur Einarsson var hér læknir og bóndi, hafi hann stíflað lækinn við Launrétt. Var það gert til þess að girða túnið betur af með því að vatnið í Vöðlunum hækkaði til mikilla muna. Og þó stíflan brysti strax næsta ár, hélst nafnbreytingin, og hefur þetta síðan heitið Lónið. Ólafur sjálfur taldi þetta vel mega vera rétt.  Í miklum vatnavöxtum á áin það til að flæða yfir í Lónið, enda mjúk, gróin eyri sunnan þeirra að ánni.
Ofan við Lónið, norðan við þá, er aðalhverasvæðið, þó hverir séu reyndar líka austan við og útí þeim. Á hverasvæðinu eru þrír aðalhverir nafngreindir. Sá syðsti þeirra stendur nærri Vöðlunum, austan við dæluskúra hitaveitunnar. Til eru fimm nöfn á þeim hver; Bæjarhver, Heimahver, Matarhver, Þvottahver og Syðstihver. Heimildarmenn mínir voru mjög óklárir á nafni þessa hvers, og töldu ekki eitthvert nafnanna rétt, þó enginn hefði heyrt þau öll. Bæjar- eða Heimahver hefur hann verið kallaður, því þennan hver notaði Laugarásheimilið og ekki önnur heimili hér áður fyrr, og hefur bæði verið eldað og þvegið í honum, og þannig gætu hin tvö nöfnin, Matarhver og Þvottahver, hafa orðið til. En margt bendir þó til þess, að nafnið Þvottahver hafi hann ekki fengið fyrr en á þessari öld, þegar Ólafur Einarsson byggði þvottaskúr þarna rétt hjá. Á skipulagsuppdrætti frá 1958 er hann kallaður Bæjarhver, en nafnið Þvottahver er ekki síður útbreitt í dag.
Um það bil 100 metrum norður af Bæjarhver eru tveir hverir mjög nálægt hvor öðrum; heitir sá syðri Draugahver en sá nyrðri Hildarhver eða Þvottahver. Í báðum þessum hverum þvoði fólk af nágrannabæjum þvott. Kom það víða að, og var þarna oft nokkuð margt um manninn. Þarna þvoði Guðrún Víglundsdóttir í Höfða langt fram á fimmta tug þessar aldar, en hætti því þegar yfirbyggingar vegna virkjunar hveranna voru orðnar svo fyrirferðarmiklar, að tæplega var hægt að komast að með þvotta. Við Hildarhver voru gamlar grjóthleðslur sem þvotturinn var klappaður á.
Í suðvestur frá báðum þessum hverum runnu lækir, svokallaðir Hveralækir og sameinuðust skammt frá hverunum. Þegar farið var að virkja Draugahver 1923 var afrennsli hans veitt í Hildarhver eftir mjórri rás sem lá á milli þeirra. Þaðan rann svo allt afrennslið eftir Hveralæk út í Vöðla. Lækirnir sem voru tveir urðu þannig að einum 1923. Árið 1975 var svo grafið upp í kringum báða þessa hveri og þeir sameinaðir undir eina steinsteypta, lokaða þró. Á sama tíma var grafið upp í kringum flesta aðra hveri svæðisins, þ.á. m. Bæjarhver, og steypt yfir þá. Rétt við farveg gamla Hveralækjarins, austan megin við hann, þar sem hann beygir hjá suðurgafli gróðurhúsa Ólafs Einarssonar, voru þrír litlir hverir, og hét sá neðsti(syðsti) þeirra Pottur. Ekkert vatn er nú lengur í Hveralæk og hverasvæðinu öllu er nú mjög spillt frá því sem var fyrir aðeins 20 árum. Á móti kemur að hættur eru þar til muna minni, en svæðið allt var stórhættulegt börnum áður.
Milli Draugahvers og Bæjarhvers bungar landið lítillega upp, og þar eru Hverhólmar. Á hólma þessum fannst við jarðrask fyrir miðja öldina fornt hellugólf sem Ólafur Einarsson taldi geta verið eftir baðhús eða laug. Um nákvæma staðsetningu þessa veit ég ekki.
Sunnan við Gæsatanga, við suðurenda Krosshóls, er lítill hver, sem í seinni tíð hefur verið kallaður Sigurðarhver."
Þannig virðist vera um a.m.k 5 nafngreinda hveri að ræða í Laugarási og eru þeir allir merktir á korti G.l. auk fleiri örnefna sem greind eru í textanum.

Eins og sést af þessum lestri hafa verið hér nokkrar minjar og er illt til þess að vita þegar framkvæmdagleði ber menn svo ofurliði að þeir gæta ekki þess sem fyrir er og rústa svo yfir það að ekki er hægt að bæta þar fyrir. En svo sýnist hafa orðið við framkvæmdir við Hitaveitu fyrir Laugarás.

Samantektin birtist í Litla Bergþór, 3. tbl. 1993